ADALET MÜLKÜN TEMELİDİR: NİZAMÜ'L-MÜLK

[1]NİZAMÜ’L-MÜLK BİBLİYOGRAFYA DENEMESİ

                                                          

                                                                                  *Emre TAŞDELEN

Özet:

Asıl adı Hasan b. Ali b. İshak b. el-Abbas olan Nizâmü’l-Mülk, Tus şehrine bağlı Nukan kasabasında 21 Zilkade 408 /10 Nisan 1018 Perşembe günü doğmuş, 10 Ramazan 485’te /15 Ekim 1092 Cuma gecesi Nihavend yakınlarındaki Sıhne mevkiinde vefat etmiştir. Nizâm’ül-Mülk, gençlik dönemlerinde diğer iki kardeşiyle birlikte iyi bir eğitim görmüştür. Eğitim ve öğretim hayatı içerisinde Nizâmü’l-Mülk Arapça öğrenmiş,  11–12 yaslarında Kur'ân’ı ezberlemiş olan Nizâmü’l-Mülk, Şafiî mezhebine mensup olduğu için bu mezhebin fıkhıyla da yakından ilgilenmiştir.Nizâmü'l-Mülk memuriyet hayatı içerisinde öncelikle Gazneliler Devleti’nin hizmetinde bulunmuş, daha sonra ise, ona yapmış olduğu kalıcı hizmetler dolayısıyla sahip olduğu şöhreti kazandıracak olan Büyük Selçuklu Devleti’nin en güçlü dönemlerinde ikinci adam olarak hizmet yapmıştır.Dönemim en büyük tehlikesi olan Bâtınîlere karşı büyük mücadeleler vermiştir.Onları propagandasına karşı Nizamiye Medreselerini açarak karşı propaganda geliştirmiştir. Nizâmü’l-Mülk Alparslan’a ve Melikşah’a 1063–1092 yılları arasında aralıksız 29 yıl vezirlik yapmıştır.İmparatorlukta vezaret makamında en uzun süre kalan  vezir olmuştur.

Nizamü’l-Mülk  hakkında  çok sayıda kitap,makale,ansiklopedi maddesive tezler bulunmaktadır.Ancak bibliyografya çalışması bulunmamaktadır.Yaptığım bu çalışma ile araştırmacılara ve büyük Türk tarihine ufak bir katkı sağlamaktır.

Anahtar Kelimeler: Nizamülmülk, Siyasetname, Siyaset, Devlet, Siyaset ve Devlet Felsefesi

* Gaziosmanpaşa Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Lisans Öğrencisi. e-posta: emre.tasdelen@gop.edu.tr.

I.Giriş:                                                                                                        

Büyük Selçuklu İmparatorluğu 120 yıllık hayatında iş başına 23 vezir getirmiştir.Bunlardan biri ve en sonuncusu hariç hepsi İran asıllıdır.İşte İran asıllı bu vezirlerden biri de çalışmamın konusu olan Nizamü’l-mülk’tür.

Nizamü’l-mülk aldığı iyi eğitim sayesinde ve gayet iyi yetişmiş ,donanımlı bir kişi olarak siyaset sahnesine çıkmıştır.Arapça bilmesi sayesinde Gazneli Devletinin hizmetine girdi.Zaman içinde gerek olumlu gerekse olumsuzluklarla karşılaşmıştır.Bu gelişmeler onu bazen mevkisinde yükselmeye bazen de düşmesine sebep olmuştur.Ancak Gazneli Devleti yıkılınca Horasan’a dönmüş ve Büyük Selçuklu İmparatorluğun’da hizmete girmiştir.Bir süre sonra Belh Valisi’nin emrinde katiplik yapmıştır,daha sonra Merv merkez olmak üzere Doğu İran’ın hükümdarı olan Çağrı Bey’in vezirliğini yapmıştır.Tuğrul Bey ölmeden önce ,veziri Kündiri’nin teşviki ile kardeşi Süleyman’ı veliahd gösterdi.Kündiri bu konuyla ilgili diğer kumandanlardan biat aldı.bunların üzerine AlpArslan, Kutalmış’a karşı harekete geçmekte bir an tereddüt eder.Bunun üzerine Nizamü’l-mülk imratorluğun kaderini değiştirecek görüşler de bulunmuştur.Ve bu görüşler sayesinde AlpArslan’ın  Kutalmış’a karşı zafer kazanmıştır. Alparslan kazandığı zaferin peşinden bu zaferi kazanmasında ona yardımcı olan Nizamü’l-mülk’ü Kündiri’nin yerine vezirliğe getirmiştir.Vezir Nizamü’l-mülk tamamiyle dini kalkınmaya önem vermiştir.Din ile hukuk ile uğraşanlar için darü’l ilimler kurmuş,öğrenciler için medreseler açmıştır.Zahitler için dervişler için ribatlar kurmuştur.Bunlara ek olarak kağıt ve mürekkep temin etmiştir.

Vezirliğe getirilmesinden itibaren verdiği kararlarla Alparslan’a yol gösterici olmuştur.Alparslan zamanında Büyük Selçuklu İmparatorluğu divanlarından biri olan Divanü’l-Vezare’nin başında Nizamü’l-mülk bulunurdu.Göreve geldiğinden itibaren geniş yetkilere sahip olan Nizamü’l-mülk Başkanlığını yaptığı divanda kendi adına emir ve fermanlar çıkarabiliyordu.Bu fermanları tabii ki Sultan’ın takdiri ile gerçekleşiyordu.Büyük vezir Alparslan’ın Malazgirt Savaşı hariç diğer tüm seferlerinde yanında olmuştur.Malazgirt’e katılmamasının sebebi ise Alparslan’ın savaşta yenilmesi üzerine ülkenin karışmaması ,kendisinden sonra tahta Melikşah’ın geçmesini istemesi gibi sebeplerden dolayı padişahın isteği üzerine olmuştur.

Alparslan’ın vefatından sonra yerini Melikşah tahta geçmiştir.Sultan ölmeden önce Nizamü’l-mülk ona biat edeceğine dair yemin almıştır. Melikşah’ın sultan olmasında vezir Nizamü’l-mülk’ün çok mühim rolü vardır.Melikşah tahta çıktığında 18 yaşında idi. Nizamü’l-mülk gibi tecrübeli bir devlet adamının yanında yetiştiği için bu yaşta bile yönetim konularına hakimdi.Melikşah tahta çıktığı sıralarda Kavurd isyanı baş göstermiştir. Bu arada bazı askerler Melikşaha baş göstermeye çalışmışlardır.Nizamü’l-mülk’ün tecrübesi sayesinde bu önemli sorunları ortadan kaldırılmıştır.Ayrıca Sultan Nizamü’l-mülk’e hil’at ve atabey ünvanı vermiştir.Ülke resmen ve ismen sultanın olmakla birlikte gerçekte ise Nizam’ına kavuşmuştur.Sultan ancak taht işlerini yapar, av ve eğlence ile meşgul olurdu. Nizamü’l-mülk bu kadar yetkiye sahip olmasına rağmen hiçbir zaman isyancı olmamış ve isyancılara yardım etmemiştir. Nizamü’l-mülk devletin üst kademelerine İran kökenli kişileri atamıştır ve 12 oğlunu devletin her bir bölgesinde yönetici olarak yerleştirmiştir.Ancak bu durum Türk milli kültürünü yırattığı veya yok ettiği iddası kabul edilemez.Siyasetname adlı eserinde Türk kültürüne de yer vermiştir.Kendi akrabalarını ve adamlarını göreve getirmesi ise çıkar meselesi değil Büyük Selçuklu İmparatorluğunun ihtişamını koruma gayretinde aramak lazımdır.

Bu dönemin en önemli şahsiyetlerinden biri de kuşkusuz Terken Hatun’dur.Terken Hatun Selçuklularda oldukça nüfuzlu bir kişi idi.Eline geçirdiği her fırsatta Nizamü’l-mülk’ü Melikşah’a kötülemekte ve onu sultanın gözünden düşürmek için fırsat kollamakta idi.Terken Hatun’un bütün çabaları boşa çıkmıştır.Ama Nizamü’l-mülk’ün devlet kadrolarını İran asıllı kişilerle doldurması Sultanın dikkatini çeker bunun üzerine Sultan dayanamaz ve aralarında mektuplaşmalar olur.Bu mektupların sonunda Sultanın,  Nizamü’l-mülk’ü azletmesi gerekirdi.Ancak Sultan Melikşah yine de vezirini feda etmeyi göze almamıştır.Yaşanan bu hadiselerden kısa bir süre sonra Nizamü’l-mülk bir Batini fedaisi tarafından şehit edilmiştir.

Vezir Nizamü’l-mülk’ün öldürülmesinden sadece 36 gün sonra Sultan Melikşah, maiyetiyle ava çıktığı bir gün av etinden fazla yediği için şiddetli bir hummaya yakalanarak vefat etti.Bu iki devlet büyüğünün art arda vefatından sonra Büyük Selçuklar bir daha eski Nizam’ına kavuşmadı.Sultan Melikşah’ın , vezirinin ölümünden sonra yalnızca 36 gün hayatta kalabilmesi tarihin garip bir cilvesi olsa gerek.

Şimdi,  Nizamü’l-mülk ile ilgili verdiğimiz bilgilerin bulunduğu yayımların  bibliyografyasına bakabiliriz.

II.Bibliyografya:

II.a.Kitaplar:

Osman Turan, Selçuklular Tarihi Ve Türk İslam Medeniyeti , Ötüken Neşriyat, İstanbul 2005

Sergey Grigoreviç Ağacanov, Selçuklular, Çev.N.Necef Ekber,Ahmet R. Annaberdiyev, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2006

Mustafa Demir, Büyük Selçuklular Tarihi, Sakarya Kitabevi 2004

İbrahim Kafesoğlu, Sultan Melikşah, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1973

Erdoğan Merçil, Müslüman Türk Devletleri Tarihi, TTK Yayınları, Ankara 2006

Nizamü’l-mülk , Siyasetname, Haz. Mehmet Altay Köymen, Kültür Ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1982

Reşîdü’d-dîn Fazlullah , Cami’ü’t-Tevarih, Haz. Erkan Göksu, Selenge Yayınları, İstanbul 2010

Roux Jean-Paul, Türklerin Tarihi Pasifik’ten Akdenize 2000 Yıl, Çev.Aykut Kazancıgil,Lale Arslan-Özcan, Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2008

Taneri Aydın, Selçuklu İmparatorluğu’nda Vezirlik, TADV, Ankara 1967

Ahmet B. Mahmut, Selçuk- Nâme II, Haz. Erdoğan Merçil, Tercüman Gazetesi Yayınları, İstanbul 1977

Taneri Aydın, Türkiye Selçukluları Kültür Hayatı, Menâkibü’l Arifinin Değerlendirilmesi, Bilge Yayınları, Konya 1977

Bayraktar Bayraklı, İslâm’da Eğitim, Marmara Üniversitesi İlahiyat

Fakültesi Vakfı Yayınları, İstanbul 1989

C.E Bosworth, İslam Devletleri Tarihi, Çev. E.Merçil-M.İpşirli,

Oğuz Yayınları, İstanbul 1980

Osman Çetin, Selçuklu Müesseseleri ve Anadolu’da İslamiyet’in Yayılışı,

Marifet Yayınları, İstanbul 1981

Ali ibn-i Nasr El-Hüseyni, Ahbâr üd- Devlet is- Selçukiyye, Çev. Necati Lügâl, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1943

İbrahim Kafesoğlu, Selçuklu Tarihi, İstanbul 1992

Seyfullah Kara, Büyük Selçuklular ve Mezhep Kavgaları, İstanbul 2007

 Hasan b.İshak et-Tusî Nizamü’l-mülk, Siyasetnâme, Çev.Nurettin Bayburtlugil, İstanbul 1998

 Abdülkerim Özaydın, Melikşah, DİA, Ankara 2004

Abdülkerim Özaydın,  Nizamülmülk, DİA, İstanbul 2007

Ahmet Ocak, Selçukluların Dinî Siyaseti, Tarih ve Tabiat Vakfı Yay., İstanbul 2002

Erwin Rosenthal, Ortaçağ’da İslâm Siyaset Düşüncesi, Çev. Ali Çaksu, İz Yay., İstanbul 1996

İlber Ortaylı, Türk İdare Tarihi, Cedit Yay., İstanbul 2007

Osman Turan, Türk Cihan Hâkimiyeti Mefkûresi Tarihi, Turan Neşriyat Yurdu, İstanbul 1969

El -Hüseyn , Ahbâr Üd-Devlet 's-Selçukıyye,  Haz.Necati Lügal, TTK, Ankara 1943

 Mehmet Altay Köymen, Alp Arslan ve Zamanı II , DTCF Yayınları,  Ankara 1983

Mehmet Altay Köymen, Büyük Selçuklu İmparatorlugu Tarihi İkinci

İmparatorluk Devri II , Ankara 1984

 Ebu A’la Mevdudi , Selçuklular Tarihi I, Çev.Ali Genceli, Ankara 1971

 Bahaeddin Ögel, Dünden Bugüne Türk Kültürünün Gelişme Çağları, Türk Dünyası Araştırma Vakfı, İstanbul 1988

 Sadruddin Ebûl- Hasan Ali b. Nasır b. Ali Hüseyni, Ahbârü’d-Devleti’s-

Selçukiye, Çev. Necati Lugal, Ankara 1943

İbrahim Kafesoğlu, Büyük Selçuklu İmparatorluğu’nun Dünya Tarihindeki

Rolü,  Ankara 1960

Osman Çetin, Selçuklu Müesseseleri Ve Anadolu’da İslamiyetin Yayılışı, Marifet Yayınları, İstanbul 1981

El-Bundârî, Zübdetü’n-Nusre (Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi), Çev. Kıvameddin Burslan, İstanbul 1943

Fazlullah, Reşidü’d-Din, Cami’ü’t-Tevârih (Selçuklu Devleti), çev. Erkan Göksu-H.Hüseyin Güneş, İstanbul 2010

 Erkan Göksu , İktâ Sisteminin Tekâmülünde Selçukluların Rolü, Tarihin Peşinde, İstanbul 2009

 Sadullah Ebu’l Hasan Ali b. Nasr b. Ali Hüseyni, Ahbârû’d-Devleti’s-Selçukiye, Çev. Necati Lugal, Ankara 1943

İbnü’l-Esir, El-Kâmil Fi’t-Tarih, Çev. Abdülkerim Özaydın-Abdullah Köse-Ahmet Ağı, İstanbul 1987

 İbrahim Kafesoğlu , Nizâmü’l-Mülk, İA, İstanbul 1964

 İbrahim Kafesoğlu , Selçuklular Tarihi, İstanbul 1992

İsmet Kayaoğlu , İslâm Kurumları Tarihi, Ankara 1985

 Salim Koca , Selçuklular da Ordu ve Askeri Kültür, Ankara 2005

Mehmet Altay Köymen , Alp Arslan ve Zamanı, Ankara 2001

Mehmet Altay Köymen , Selçuklu Devri Türk Tarihi, Ankara 2004

Erdoğan Merçil , Büveyhîler, DİA, İstanbul, 1992, c.VI

Nizâmü’l-Mülk, Siyasetnâme, çev. Mehmet Altay Köymen, TTK, Ankara 1999

 İlber Ortaylı , Türkiye İdare Tarihine Giriş, Ankara 2000

 Johns Pedersen , Mescid, İA, İstanbul 1971

 İbrahim Sarıçam – Seyfettin Erşahin , İslâm Medeniyeti Tarihi, Ankara 2008

Ali Sevim, Suriye ve Filistin Selçukluları Tarihi, TTK, Ankara 1983

Faruk Sümer, Dihkan, DİA, İstanbul 1994

Faruk Sümer, Oğuzlar (Türkmenler, Tarihleri, Boy Teşkilatı, Destanları), 1980

Mehmet Şeker , Fetihlerle Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslamlaşması, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 2007

 Aydın Taneri, Müsameretü’l-Ahbar’ın Türkiye Selçukluları Devlet Teşkilatı Bakımından Değeri, TAD, Ankara 1968

 Aydın Taneri, Büyük Selçuklu İmparatorluğu’nda Vezirlik, TAD, Ankara 1967

Aydın Taneri , Divan, DİA, İstanbul 1994

Osman Turan , İktâ, İA. Ankara 1950

 Osman Turan , Selçuklular Tarihi ve Türk İslâm Medeniyeti, İstanbul 1993

Turan, Osman, Selçuklular Zamanında Türkiye, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 1993

İsmail Hakkı Uzunçarşılı , Osmanlı Devlet Teşkilatına Medhal, Ankara 1988

 Bahriye Üçok , İslâm Tarihi Emeviler ve Abbasiler, Ankara 1968

 Nesimi Yazıcı , İlk Türk İslâm Devletleri Tarihi, Ankara 2002

Yazıcı-Zâde ‘Alî, Tevârih-i Âl-i Selçuk, İstanbul 2009

Zekeriya Kitapçı, Abbasi Hilafetinde Selçuklu Hatunları Ve Türk Sultanları, Damla Ofset, Konya 1996

Mehmet Fuat Köprülü, Türkiye Tarihi, İstanbul 1923

Abdulkerim Özaydın, Büyük Selçuklu İmparatorluğu’nun Fetret Ve İntikal Devri, Marmara Üniversitesi, İstanbul 1981

II.b.Makaleler:

Muhiddin Okumuşlar, ‘‘Ehl-i Sünnet Kurumlaşmasın’da Nizamiye Medreseleri’nin Etkisi’’, Marife Yayınları, sayı:1, Konya 2008, s.137-148

Bedirhan Yaşar, ‘‘Orta Çağ’da Selçuklularla Gürcüler Arasındaki Siyasi Hakimiyet Mücadelesi’’, Selçuk Üniv. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi,sayı:5, Konya 2000, s.159-184

Hosein Mirgafari, ‘‘ İsfahan’da Bulunan Melikşah, Nizamü’l-mülk Ve Diğer Selçuklu Hükümdarları’nın Mezarları Hakkında İzahat’’, Türk Tarih Kongresi, Ankara 1999, s.621-626

Abdulkadir Yuvalı, ‘‘Selçuklular Zamanında Batiniler’in Faaliyetleri’’, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, sayı:2, Elazığ 1989, s. 289-298

Mehmet Altay Köymen, ‘‘Selçuklu Devri Türk Tarihi Araştırmaları’’, Tarih Araştırmaları Dergisi, sayı:2, Ankara 1964, s. 2-80

Mehmet Altay Köymen, ‘‘Alp Aslan Zamanı Büyük Selçuklu İmparatorluğu’nun Dini Siyaseti’’,  Selçuklu Araştırma Dergisi, sayı:4, Ankara 1975, s.127-155

II.c.Tezler:

Bahar Şahin Saray, Nizamü’l-mülk, Gaziosman Paşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Tokat 2012.

Hatice Arıcı, Nizamü’l-mülk Ve Selçuklu Müesseseleri’nin Oluşumundaki Yeri, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 2005.

Nurullah Kassai, Medaris-i Nizamiyye Ve Te’sirat-ı İctimaiyan, Tahran 1930.

Nimetullah Akay, Selçuklular’da Eğitim Müesseseleri, Harran Üniversitesi (Yüksek Lisans Tezi), Urfa 1995

Muhammed El Gazavi Seyyih, Nizamü’l-mülk Ve Siyasetname,Yüksek Lisans Tezi, Kahire 1950

III.Sonuç:

Nizamü’l-mülk üzerine yaptığımız bu çalışma da Nizamü’l-mülk’ü anlatan yayınların çok olmadığı görüldü.Bununla beraber 35 kitap, 6’nın üzerinde makale, 5’in üzerinde de tez’e rastlamaktayız.Ümit etmetteyiz ki bu çalışmaların sayısı artsın ve Selçuklu İmparatorluğu’na 30 yılı aşkın süre hizmet eden bu büyük şahsiyet hakkın da daha fazla bilgiye sahip olalım.

Yaptığımız bu çalışma Türkçe ve yabancı kaynaklardan üzerinden gerçekleşmiştir.Yabancıların çıkardığı yayınlar ile bizim çıkardığımız yayınlar arasında pek bir fark yok, onlardan biraz daha fazla önem verseydik belki bu gün yaptığımız bu çalışma biraz daha Türkçe yayına rastlardık. Yine de bu haliyle çalışmamızın bilim dünyasına küçük bir katkı sağlayacağı umudunu taşımaktayız.